Bệnh động mạch ngoại biên (Peripheral Artery Disease – PAD) là tình trạng mà các động mạch cung cấp máu đến chi dưới bị hẹp hoặc tắc nghẽn, chủ yếu do sự tích tụ mảng bám (plaque) chứa cholesterol, canxi và các chất béo khác. Điều này gây ra giảm lưu lượng máu đến các cơ quan và cơ, dẫn đến các triệu chứng như đau cách hồi, loét chân hoặc trong các trường hợp nghiêm trọng, hoại tử chi. PAD là một phần của bệnh lý xơ vữa động mạch và nó có thể là dấu hiệu của bệnh tim mạch nghiêm trọng hơn như nhồi máu cơ tim hoặc đột quỵ.
Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ
PAD chủ yếu gây ra bởi xơ vữa động mạch, một quá trình mà các mảng bám hình thành trong lòng động mạch. Các yếu tố nguy cơ chính của PAD bao gồm:
- Tuổi tác: Nguy cơ PAD tăng lên theo tuổi, đặc biệt là ở những người trên 50 tuổi.
- Hút thuốc lá: Đây là yếu tố nguy cơ quan trọng nhất có thể thay đổi được. Hút thuốc lá gây tổn thương thành mạch máu, góp phần hình thành mảng bám.
- Đái tháo đường: Bệnh nhân đái tháo đường có nguy cơ cao hơn bị xơ vữa động mạch, dẫn đến PAD.
- Tăng huyết áp: Huyết áp cao có thể làm tổn thương lớp nội mạc của động mạch, tạo điều kiện cho mảng bám hình thành.
- Rối loạn lipid máu: Tăng cholesterol LDL và triglycerides, cùng với giảm cholesterol HDL, có thể thúc đẩy xơ vữa động mạch.
- Béo phì và ít vận động: Những yếu tố này có thể dẫn đến tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và các bệnh tim mạch khác.
Triệu chứng của bệnh động mạch ngoại biên
PAD có thể không gây ra triệu chứng trong giai đoạn đầu. Khi tình trạng bệnh tiến triển, bệnh nhân có thể xuất hiện các triệu chứng như:
- Đau cách hồi: Đau hoặc chuột rút ở cơ (thường là ở chân hoặc mông) khi đi bộ hoặc hoạt động và giảm dần khi nghỉ ngơi. Đây là triệu chứng phổ biến nhất của PAD.
- Chân lạnh hoặc khác màu: Do lưu lượng máu giảm.
- Loét hoặc vết thương khó lành trên chân hoặc bàn chân: Thiếu máu cung cấp đến mô.
- Yếu hoặc tê chân: Do máu không đủ cung cấp đến các cơ.
- Rụng lông hoặc mọc lông chậm ở chân và bàn chân, móng chân dày lên.
Trong những trường hợp nặng, PAD có thể gây ra tình trạng thiếu máu cục bộ nghiêm trọng, gây hoại tử mô và có thể dẫn đến phải cắt bỏ chi nếu không được điều trị kịp thời.
Chẩn đoán bệnh động mạch ngoại biên
Chẩn đoán PAD dựa trên tiền sử bệnh, thăm khám lâm sàng và các phương pháp chẩn đoán hình ảnh. Các phương pháp chẩn đoán phổ biến bao gồm:
- Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ kiểm tra các dấu hiệu như mạch yếu hoặc không đều ở chân, vết thương không lành, thay đổi màu sắc da và nghe các tiếng thổi động mạch (bruits) bằng ống nghe.
- Chỉ số cổ chân – cánh tay (Ankle-Brachial Index – ABI): Đây là phương pháp không xâm lấn đầu tay để chẩn đoán PAD. ABI đo tỷ lệ huyết áp ở cổ chân so với huyết áp ở cánh tay. Giá trị ABI dưới 0,9 được coi là dấu hiệu của PAD. ABI từ 0,91 đến 1,3 là bình thường, dưới 0,9 cho thấy PAD và dưới 0,4 cho thấy thiếu máu cục bộ nghiêm trọng.
- Siêu âm Doppler màu: Sử dụng sóng âm để đánh giá lưu lượng máu qua động mạch và phát hiện hẹp hoặc tắc nghẽn.
- Chụp CT mạch máu (CTA) và chụp MRI mạch máu (MRA): Được sử dụng để tạo hình ảnh chi tiết của các động mạch và xác định vị trí cũng như mức độ hẹp hoặc tắc nghẽn.
- Chụp mạch số hóa xóa nền (Digital Subtraction Angiography – DSA): Đây là phương pháp chụp mạch máu xâm lấn bằng cách tiêm thuốc cản quang trực tiếp vào động mạch. DSA cung cấp hình ảnh chính xác nhất về động mạch và được sử dụng khi cần can thiệp điều trị nội mạch.
Điều trị bệnh động mạch ngoại biên
Mục tiêu của điều trị PAD là giảm triệu chứng, cải thiện chất lượng cuộc sống và ngăn ngừa các biến chứng tim mạch nghiêm trọng. Điều trị PAD bao gồm điều trị nội khoa, thay đổi lối sống và can thiệp phẫu thuật hoặc nội mạch.
Điều trị nội khoa
Điều trị nội khoa tập trung vào kiểm soát các yếu tố nguy cơ và sử dụng thuốc để giảm triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng:
- Kiểm soát các yếu tố nguy cơ: Bao gồm ngừng hút thuốc, kiểm soát đường huyết ở bệnh nhân đái tháo đường, điều trị tăng huyết áp và rối loạn lipid máu.
- Thuốc chống kết tập tiểu cầu: Như aspirin hoặc clopidogrel, được sử dụng để giảm nguy cơ nhồi máu cơ tim và đột quỵ.
- Thuốc giãn mạch và cải thiện tuần hoàn: Cilostazol là một thuốc giãn mạch và cải thiện tuần hoàn có thể làm giảm triệu chứng đau cách hồi và tăng khả năng đi bộ ở bệnh nhân PAD. Pentoxifylline cũng được sử dụng trong một số trường hợp, mặc dù hiệu quả kém hơn so với cilostazol.
- Thuốc hạ lipid máu: Statin được sử dụng để giảm cholesterol LDL và ổn định mảng xơ vữa, từ đó giảm nguy cơ tiến triển của PAD và biến chứng tim mạch.
- Kiểm soát huyết áp: Các thuốc ức chế men chuyển (ACE inhibitors) hoặc thuốc chẹn kênh canxi thường được sử dụng để kiểm soát huyết áp.
Thay đổi lối sống
Thay đổi lối sống là phần quan trọng trong điều trị PAD và bao gồm:
- Ngừng hút thuốc lá: Đây là yếu tố quan trọng nhất để làm chậm tiến triển của PAD.
- Chế độ ăn uống lành mạnh: Ăn nhiều rau quả, giảm chất béo bão hòa và cholesterol, giúp kiểm soát cân nặng và giảm nguy cơ biến chứng tim mạch.
- Tập thể dục thường xuyên: Đi bộ là một phần quan trọng của chương trình phục hồi chức năng và cải thiện tuần hoàn chi dưới. Tập thể dục giúp tăng khả năng chịu đựng đau cách hồi và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Can thiệp nội mạch và phẫu thuật
Khi điều trị nội khoa và thay đổi lối sống không hiệu quả hoặc khi PAD đã tiến triển đến giai đoạn nặng, các biện pháp can thiệp như nội mạch và phẫu thuật được xem xét:
- Can thiệp nội mạch (Angioplasty và Stent): Phương pháp này bao gồm sử dụng một quả bóng nhỏ để mở rộng động mạch bị hẹp hoặc tắc và đặt một stent (giá đỡ kim loại) để giữ cho động mạch mở. Can thiệp nội mạch thường được thực hiện cho các đoạn hẹp ngắn và ít phức tạp.
- Phẫu thuật bắc cầu (Bypass Surgery): Khi các đoạn hẹp hoặc tắc dài và phức tạp, phẫu thuật bắc cầu có thể được thực hiện. Một đoạn mạch máu tự thân (thường là tĩnh mạch) hoặc một ống ghép nhân tạo được sử dụng để nối qua đoạn động mạch bị tắc, tạo ra con đường mới cho máu lưu thông.
- Cắt bỏ mảng xơ vữa (Endarterectomy): Đây là phương pháp phẫu thuật mở động mạch để loại bỏ mảng bám. Phương pháp này thường được thực hiện ở các động mạch lớn như động mạch đùi.
- Phẫu thuật cắt cụt chi (Amputation): Trong các trường hợp PAD quá nặng gây hoại tử mô và không thể cứu chữa, cắt cụt chi có thể là biện pháp cuối cùng để cứu sống bệnh nhân.
Dự phòng và theo dõi sau điều trị
Sau khi điều trị PAD, bệnh nhân cần được theo dõi định kỳ để đánh giá hiệu quả điều trị và phát hiện sớm tái phát. Điều này bao gồm kiểm tra chỉ số ABI, siêu âm Doppler màu và các xét nghiệm khác. Bệnh nhân cần tiếp tục kiểm soát các yếu tố nguy cơ thông qua thuốc và thay đổi lối sống.
Kết luận
Bệnh động mạch ngoại biên là một bệnh lý phức tạp và có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Sự kết hợp giữa thay đổi lối sống, điều trị nội khoa, và can thiệp y tế khi cần thiết là chiến lược tối ưu trong quản lý PAD. Việc phát hiện sớm và điều trị kịp thời không chỉ giúp cải thiện chất lượng cuộc sống mà còn giảm nguy cơ tử vong do các biến chứng tim mạch liên quan.
